آذربایجان دیاریمیز 

تورک دیلی افتخاریمیز 

ستارخان دیر سرداریمیز 

تیراختوراعتباریمیز

این روزها کلمه جدیدی به دائره لغات فارسی افزوده شده است: "تیراختور". این نامی است که ترکها به جای نام رسمی و فارسی تیم فوتبال "تراکتورسازی" تبریز بکار می برند. ظهور این کلمه جدید باعث شگفتی و حتی ناخشنودی برخی از همکشوریهای فارس گردیده است. آنها اعتراض می کنند که فرم "تراکتور" صحیح است و نباید نام این تیم را "تیراختور" (و یا "تیره ختور") گذاشت، زیرا در زبان فارسی –تنها زبان رسمی کشور در حال حاضر- کلمه ای به نام "تیراختور" وجود ندارد. اما ترکها همچنان و با اصرار کلمه "تیراختور" را بکار می برند. حتی سازمان تربیت بدنی آزربایجان نیز در پلاکاردهای خود، فرم ترکی "تیراختور" را به جای فرم فارسی "تراکتور" بکار برده است. دلیل این اصرار چیست؟ به مساله از زوایای گوناگون زبانشناختی، هویتی، سمبلهای سیاسی و استانداردادیزاسیون نگارش نامهای ترکی می توان نگاه کرد.

١- از جنبه زبانشناختی: در زبان ترکی به عنوان یک زبان زنده، کلمات خارجی و نامهای خاص، می بایست بر اساس املاء، قواعد و فونئتیک زبان ترکی نگاشته و تلفظ شوند. چنانچه به عنوان نمونه نامهای خاص "آدم"، "خضر" و "محمود" در زبان ترکی به شکل آدم Adam، خیدیرXıdır  و ماحمیدMahmıd  نوشته و تلفظ میشوند. کلمه "تراکتور" اروپائی نیز - به سبب تبدیل "کĶ " درشت آن به "خX " و با اضافه کردن حروف "یI " و "وO " (در برخی لهجه ها حروف "ؤÖ " و "ی İ") طبق قانون هماهنگی اصوات - در زبان ترکی به شکل تیراختور-Tıraxtor (و یا تیره ختور-Tirәxtör) تلفظ می شود:

الف-تبدیل "ک" به "خ": در زبان فارسی دو نوع "ک" نرم و درشت وجود دارد. به عنوان مثال در کلمه "کارکرد" فارسی، "ک" در بخش "کار" درشت و "ک" در بخش "کرد" نرم است. اما "ک" در زبان ترکی آزربایجانی معاصر، علی القاعده "ک" نرم است. (در الفبای لاتین ترکی آزربایجان جنوبی و ایران، "ک" نرم به شکل "K" و "ک" درشت به شکل "Ķ" نشان داده می شود). البته در این زبان نیز حرف "ک" درشت موجود است، اما تعداد کلمات ترکی اصیل با "ک" درشت از تعداد انگشتان یک دست تجاوز نمی کند. از طرف دیگر در قرون اخیر کلمات بسیاری از زبانهای اروپائی به زبان ترکی وارد شده اند که دارای "ک" درشت می باشند. در گذشته همه کلمات بیگانه به هنگام ورود به دائره لغات زبان ترکی، بومی می شدند. یکی از لوازم بومی شدن لغات بیگانه در زبان ترکی این است که آن دسته از صائتها و صامتهای کلمات وارده که در زبان ترکی وجود ندارند به صائت‌ها و صامتهای معادل و متعارف موجود در زبان ترکی تبدیل شوند. در گذشته "ک" درشت موجود در کلمات بیگانه وارداتی نیز مشمول این قاعده شده و در راستای بومی سازی و طبق فونئتیک زبان ترکی، در زبان ادبی و معیار به شکل "ق"، "ک نرم"، "خ" و یا "ه" تلفظ و نوشته میشد، مانند تبدیل نامهای "کبریĶobra " به "کوبراKübra " و "کاظمĶâzem " به "کاظیمKazım ". اما در قرن بیستم "ک" درشت در بسیاری از کلمات وارده از زبانهای اروپائی، در زبان ادبی و معیار ترکی، به همان شکل اولیه خود حفظ شده و بکار می رود، مانند کلمات کپیĶopi ، کورس،ĶursکلوبĶulub ، کارتĶart ، کاناداĶanada ، کوماندو Ķomando. وجود "ک" درشت در این قبیل کلمات، علامت و نشانه ی ترکی نبودن، بیگانگی و بومی نشدن آنهاست. با اینهمه به ویژه در زبان محاوره ای و مردمی هنوز تمایل عمومی، تبدیل اینگونه "ک"های خارجی به یکی از حروف "ق" (قونداراQundara  به جای کوندورا)، "خ" (دوختورDoxtur  به جای دکتر) و "ه" (دؤهتورDöhtür  به جای دکتر) است. بر این اساس، تبدیل "ک" درشت کلمه اروپائی تراکتور به "خ" در کلمه "تیراختور"، در نتیجه بومی سازی این کلمه است.  

ب-تغییر مصوتها: تغییر صامتهای کلمه "تراکتور" و تبدیل آن به "تیراختور" ویا "تیر ه ختور" در اثر اعمال قانون هماهنگی اصوات در زبان ترکی است. زبان ترکی دارای ٩ حرف صدادار است و ترتیب قرار گرفتن این حروف صدادار ٩ گانه یا مصوتها، از قانون آهنگ و یا هم آهنگی اصوات پیروی میکند. قانون هم آهنگی اصوات قانونی محکم است و میتوان از آن برای تشخیص درستی یا نادرستی تلفظ بسیاری از کلمات و خودی بودن یا خودی نبودن آنها بهره جست. طبق این قانون، حروف صدادار بم-کلفت و یا خشن (u،o،ı،a) و حروف صدادار تیز-نازک و یا ظریف (ü،ö،i،e،ә) همزمان در یک کلمه واحد نمی توانند بکار برده شوند. در یک کلمه خاص، اولین حرف صدادار تعیین می کند که بقیه حروف صدادار آن کلمه متعلق به کدام یک از گروههای خشن و یا ظریف خواهند بود. کلمه تراکتور اروپائی نیز بر همین مبناء،در لهجه هائی که اولین حرف صدادار این کلمه "ı" تلفظ می گردد به شکل تیراختورTıraxtor " و در لهجه هائی که اولین حرف صدادار این کلمه "i" تلفظ می گردد به شکل تیره ختور-Tirәxtör نوشته و تلفظ می شود.

ج- ثبت نامهای خاص در زبان فارسی: کلمه تیراختور، به عنوان نام یک تیم فوتبال، نامی خاص است. نامهای خاص معمولا در زبانهای دیگر به همان شکلی که در زبان مبداء رایج است بکار می روند. به عنوان مثال در زبان فارسی نام تیم فوتبال (Real) مادرید، به شکل "رئال" مادرید، یعنی مطابق با زبان اصلی اسپانیائی تلفظ و نوشته می شود. حال آنکه معادل کلمه "رئال" اسپانیائی در زبان فارسی، "ریال" است که در نام واحدهای پولی ایران نیز دیده می شود. اما در زبان فارسی کسی این تیم را به نام "ریال" مادرید ذکر نمی کند، بلکه از آن با نام اصلی خود و به شکل "رئال" مادرید یاد می کند. اکنون سوال این است اگر زبان فارسی می تواند تلفظ اصلی نام تیم اسپانیائی "رئال" مادرید را -علی رغم آنکه فرم رایج این کلمه در زبان فارسی "ریال" است- حفظ کند، چرا نتواند نام تیم آزربایجانی "تیراختور"سازی تبریز را به تلفظ اصلی قبول نماید؟

٢- سمبلهای سیاسی: اصرار ترکها در بکار بردن تلفظ ترکی "تیراختور" به جای فرم فارسی "تراکتور"، علاوه بر دلائل زبانشناختی، دلائل دیگری نیز دارد. 

   اصرار ترکها در ایران و آزربایجان جنوبی بر کاربرد فرم ترکی "تیراختور-Tıraxtor " به جای کاربرد فرم فارسی "تراکتور"، حاوی پیامها و دارای کارکردهای سمبولیک مهمی است. ترکها با کاربرد "تیراختور-Tıraxtor "، از یک سو دولت ایران و ملت همسایه فارس را مجبور به شناختن زبان، الفباء و رسم الخط، املاء و هویت مستقل و متشخص ترکی خود می کنند، یعنی چیزهائی که تاکنون از قبول وجود آنها مصرانه سرباز زده اند و از سوی دیگر، کلمه "تیراختور-Tıraxtor " را به عنوان ابزار و سمبولی برای مقاومت منفی بر علیه سیاستهای انکار و امحاء دولت ایران بکار می برند. ترکها با کاربرد فرم تیراختور، به زبان بی زبانی به همکشوریهای فارس می گویند: "در همه چیزمان دخالت می کنید، اختیارمان را از ما سلب کرده اید، تاریخمان را تحریف می کنید، اسامی ترکی را تغییر می دهید، همه چیز را فارسی می خواهید. لااقل اجازه دهید اسم تیم محبوب فوتبالمان را به زبان خودمان صدا کنیم". آری، "تیراختور" اکنون عنصری در حرکت ملی دمکراتیک ترک-آزربایجان است. کاربرد الفبای ویژه ترکی و رسم الخط فونئتیک ترکی، به همراه اصرار بر استفاده همزمان از الفبای لاتین ترکی، از جنبه انعکاس ماهیت ترک مرکزی و هویت ضد استعماری، علمی و مدرنیست حاکم بر حرکت ملی دمکراتیک ترک - آزربایجان نیز شایان توجه است.

٣-از جنبه هویتی: کلمه تراکتور کلمه ای فارسی نیست. همانگونه که فارسها مجازند این کلمه اروپائی الاصل را طبق قواعد زبان فارسی تلفظ و ثبت کنند، ترکها نیز مجازند که این کلمه را طبق قواعد زبان ترکی تلفظ و ثبت نمایند. این انتظار که ترکها نام تیم ملی خود را نه با تلفظ ترکی، بلکه با تلفظ فارسی آن ذکر کنند غیر منطقی است. هیچ ملتی، نام خاص تیم ملی خود را به زبان ملت دیگری- آنهم زبان ملتی که نخبگان و سیاسیونش یک صد سال تمام قصد محو و نابودی آن را داشته اند و عینا با نامی که آنها برای وصول به این مقصد از آن استفاده می کنند نمی نامد. اصرار ترکها به تلفظ "تیراختور"، عکس العملی در مقابل پان ایرانیستها، آریائیست ها و همچنین ارزش دادن به زبان ملی و مادریشان در برابر کسانی است که با فرهنگ آذربایجان و هویت ملی ترکها خصومت دارند. ترکها با نوشتن نامهای خاص خود مانند "تیراختور" بر اساس فونئتیک زبان ترکی و با حروف ترکی، بر هویت ترکی ترکان ساکن در ایران و آذربایجان تاکید و با اجتناب از نگارش این نامها به فرم رایج در زبان فارسی و با حروف خاص فارسی ("ک" درشت، "ذ" معجم، ...)، هویت فارسی آنها را نفی می کنند.

پدیده "تیراختور" باعث ایجاد نوعی همبستگی و خودآگاهی ملی در میان ترکان ساکن در آذربایجان و دیگر نقاط ایران نیز می گردد. چنانچه دیگر تیراختور تنها متعلق به تبریز نیست، متعلق به ترکان ساکن در آزربایجان از کرج و زنجان و همدان و بیجار و اردبیل تا اورمیه و ساوه و آستارا و قزوین و قم نیز نیست، بلکه متعلق به تمام خلق ترک پراکنده در سرتاسر ایران است. شاهد این ادعا، ترکان فریدنی اصفهان و قشقائی شیراز بودند که در بازی با سپاهان به طرفداری از تیراختور آمده بودند. بر عکس، کاربرد فرم فارسی "تراکتور" به جای فرم ترکی "تیراختور-Tıraxtor " از طرف ترکها، می تواند به شکل بی اعتنائی به فونئتیک زبان ترکی، بی هویتی، ناخودآگاهی ملی و بی احترامی به خود تفسیر شود.

٤-استانداردیزاسیون نگارش نامهای ترکی: ترجیح و کاربرد شکل "تیراختور-Tıraxtor " از طرف ترکها برای نامیدن تیم ملی خود، نمونه ای از روندی است که در میان ترکان ساکن در آزربایجان جنوبی و دیگر نقاط ایران در حال گسترش و همگانی شدن است. این روند عبارت است از حرکت به سوی املاء کاملا فونئتیک ترکی؛ تمایل فزاینده برای کاربرد حروف موجود در الفبای ترکی به جای حروف و علائم خاص عربی و فارسی (ذ، ظ، ط، ث، ص، ض، تنوین، تشدید، فتحه، ضمه، کسره، همزه، ....)؛ ثبت و نگارش صحیح و فونئتیک کلمات ترکی و استانداردسازی نگارش نامهای خاص، شخصیتهای تاریخی و اقوام و دول و ایلات و .... یکی از عواقب طبیعی اتخاذ املای یک دست فونئتیک برای زبان ترکی – که بدون تناقض داخلی و استثناء بوده و متفاوت از خط عربی-فارسی کنونی است- نگارش فونئتیک و ترکی برخی از اسامی و نامهای خاص مانند تیراختور، آزربایجان، آزر، قاشقای، اورمیه، بای ­بک، تورکی و ... به ترتیب به جای فرمهای معمول فارسی آنها یعنی تراکتور، آذربایجان، آذری، قشقائی، ارومیه، بابک، ترکی و .... است. به نمونه "تیراختور" اشاره شد. در زیر بقیه این نامها بررسی شده اند:

قاشقایQaşqay- و قارای-Qaray  به جای قشقائی-Qәşqai  و قرائی- Qәrai: ترکیبات "قشقائی" (نام بزرگترین اتحادیه ایلی دیاسپورای تورکان آزربایجانی ساکن در ایران) و نیز ایل "قرائی"، هویت و ساختاری فارسی دارد. در هر دوی این نامها "یÎ " کشیده و یا یای نسبیت فارسی به نام ترکی یک ایل ترک افزوده شده و ترکیب فارسی حاصل به جای نام اصلی ایل بکار رفته است.. در فونئتیک زبان ترکی "ی Î " کشیده وجود ندارد. علاوه بر آن، حرف "ئ" در الفبای عربی اصلاح شده برای زبان ترکی صرفا صدای کسرهE  می دهد و کاربرد آن به جای حرف "یİ " در کلمات ترکی ناشایست است. همچنین، این سبک از آنجا که نام این ایل را از کلمه ای ترکی (قاشقای، قارای) به ترکیبی فارسی (قشقائی، قرائی) تغییر می دهد نادرست است. با تفاصیل فوق، نگارش صحیح نام این دو طائفه ترک در هر دو زبان فارسی و ترکی، "قاشقای" و "قارای" (به جای "قشقائی" و "قرائی") است.

تورکی به جای ترکی: در زبان فارسی کلمه ترکی اقلا به دو مهفوم زیر بکار برده می شود: نخست به عنوان نام زبانی معین در ایران، ترکیه و .... که در انگلیسی تورکیش Turkish نامیده می شود. دیگری به عنوان نام یک خانواده زبانی که زبان ترکی مذکور نیز متعلق بدان است. نام این خانواده زبانی در انگلیسی به شکل تورکیک Turkic نشان داده می شود. مانند "لاتینی" که هم نام یک خانواده زبانی و هم نام یکی از زبانهای داخل در آن خانواده زبانی است. اما نامیدن این دو مفهوم متفاوت با یک نام "ترکی"، آشفتگی فوق العاده ای ایجاد می کند. اخیرا برخی از محققین برای جلوگیری از بروز چنین آشفتگی و نشان دادن و تاکید کردن بر فرق بین این دو مفهوم متفاوت، نام خانواده زبانی مذکور را در زبان فارسی به شکل "تورکی" و نام زبان مشخص فوق را به شکل "ترکی" نشان می دهند. مراد از زبان "ترکی" در اینجا، شاخه شرقی تورکی اوغوز غربی است. شاخه غربی تورکی اوغوز غربی، که آن هم زبان ترکی نامیده می شود لهجه های عثمانی-ترکیه ای اند و در ایران رایج نیستند. (شاخه شرقی تورکی اوغوز، زبان ترکمنی و لهجه های وابسته است). با این وصف، مقصد از "تورکی ازبکی"، زبان ازبکی متعلق به "خانواده زبانهای تورکی" و منظور از "ترکی آزربایجانی"، لهجه آزربایجانی "زبان ترکی" می باشد. اکنون "تورکی" نام یک خانواده زبانی و "ترکی" نام یکی از زبانهای داخل در این خانواده زبانی است.