رصد خانه مراغه

 

 صد مرتبه زد بخت به هم زیج و رصد را                     این هفت فلک، اختر مسعود ندارد  

رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلکی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است که به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاکنون با این همه تطورات و تغییراتی که در جهان پدید آمده  هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبانهاست. 

در سال 657 هجری به دستور خواجه بزرگ طوسی؛ "فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود تپه ای است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده و اینک بنام رصدخانه مراغه معروف است.

برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر(یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و کتب استفاده می نمود. در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.

در جوار رصدخانه، سرایی عالی برای استفاده خواجه و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث گردیده بود. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید، تا اینکه هلاکو در سال 663 ه. ق. درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.

هم اکنون از بزرگ ترین مرکز علمى منطقه، تنها قسمت هاى کوچکى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است.خوشبختانه در طول دهه پنجاه با کاوش هایى که به سرپرستى دکتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده هاى این بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده بر روی آن قرار داده شده که ظاهرا به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده می شود.

در سال 672 هجری قمری، خواجه نصیر که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای کتاب های تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به کاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین دفن نمودند.

برج مرکزی
برج مرکزی که وسیعترین فضای کشف شده را تشکیل می دهد قطری به اندازه 22 متر دارد ضخامت دیوار آن 80 سانتیمتر می باشد. فضای داخلی آن شامل یک راهرو و6 اطاق می شود که 4 اطاق مستطیلی شکل و 2 اطاق دیگر که در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند شکل هندسی ندارند.مصالحی که در برج بکار گرفته شده عبارت است از سنگ قلوه، لاشه، سنگهای تراش برای ازاره خارجی و داخلی و سنگهای تراش بزرگ برای ورودی برج آجری در سه اندازة مختلف. ملات و اندود گچ، کاشیهای بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف سنگهای حجاری شده و نقش دار و آجرهای نقش دار تزئینی می باشد. 

واحدهای مدور پنجگانه
در قسمت جنوب و جنوب شرقی و شمال برج مرکزی رصد خانه پنج واحد مدور کشف گردیده که هریک بطور مستقیم در کار پژوهش‌های نجومی مورد استفاده داشته‌اند. در گوشه شمال غربی تپه واقع در زیر حصار شمالی محوطة رصد خانه بنای جالبی به مساحت 330 متر مربع بدست آمده که با توجه به جنبه های مختلف امر می‌توان آن را کتابخانه مجموعه دانست. بغیر از قسمتهای ذکر شده در دامنة غربی تپه رصدخانه مراغه و مشرف به روستای طالب خان چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه کشف گردیده که گذشته از ارزش معماری از نظر روشن ساختن بسیاری از ویژگیهای مذهبی – اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دوره ایلخانی به خصوص جامعه مسیحیت زمان، دارای اهمیت و اعتبار فراوان می باشد.  

امید است با رسیدگی بیشتر به این مکان علمی دوباره ارزش و افتخار این رصد خانه تاریخی بر سر زبانها جاری گردد و راهی به سوی پیشرفت های نجومی ایران اسلامی بگشاید.